Kleszcze są pasożytami należącymi do gromady pajęczaków. Można je spotkać w różnego typu siedliskach. Ich rozmieszczenie związane jest z preferencjami wilgotnościowymi, termicznymi oraz żywicielskimi poszczególnych gatunków. W faunie Polski stale występuje 20 gatunków. Największe znaczenie medyczne i weterynaryjne mają: obrzeżek gołębi, kleszcz pospolity i kleszcz łąkowy. Kleszcza pospolitego możemy spotkać w wilgotnych lasach mieszanych i liściastych, obficie porośniętych roślinnością. Kleszcze łąkowe bytują w zadrzewionych dolinach rzek, na obrzeżach jezior i polan leśnych, na łąkach i zakrzewionych pastwiskach. Natomiast obrzeżki gołębie występują w bezpośrednim sąsiedztwie człowieka. Ukrywają się głównie w szparach, ścianach, futrynach oraz pod różnymi przedmiotami znajdującymi się na strychach i w piwnicach. Ze względu na wytwarzanie silnie toksycznych substancji zawartych w ślinie, obrzeżki gołębie są zaliczane do najgroźniejszych gatunków kleszczy w Europie. Poza środowiskami leśno-łąkowymi, kleszcze coraz częściej spotyka się również w miastach - na trawnikach, skwerach z drzewami, w parkach, przydomowych i działkowych ogródkach, a także wszędzie tam, gdzie znajdują się tzw. pasy zieleni. Największą aktywność kleszcze wykazują od kwietnia do czerwca oraz od września do października. Jednak stale zachodzące zmiany klimatyczne (np. ciepłe zimy, wilgotne lata) sprawiają, że w niektórych środowiskach kleszcze są aktywne przez cały rok.

Wielkość głodnych kleszczy waha się od ułamka milimetra (w przypadku larw) do ok. 9 mm (w przypadku samic gatunków w gorących strefach klimatycznych). Po najedzeniu masa ciała kleszcza i jego wymiary zwiększają się nawet 100-200 krotnie. Najedzone samice niektórych gatunków mogą osiągać długość nawet ponad 30 mm. Samice najbardziej rozpowszechnionego w Polsce kleszcza pospolitego (Ixodes ricinus) przed żerowaniem mają około 3-3,5 mm długości, a po żerowaniu około 12 mm. Natomiast również występujący w Polsce kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus) w trakcie żerowania zwiększa długość ciała z ok. 2,2-3,4 mm do 20 mm.

Wszystkie stadia rozwojowe kleszczy - larwy, nimfy i postacie dorosłe - aby móc się rozwijać żywią się krwią lądowych kręgowców. W tym celu pasożytują głównie na dzikich i domowych zwierzętach oraz ludziach. Bezpośrednim skutkiem pasożytowania kleszcza na żywicielu są zmiany skórne pojawiające się w miejscu ukłucia. Są to odczyny zapalne o różnym nasileniu - od punktowej ranki czy zaczerwienienia do obrzęku z towarzyszącą bolesnością i zapaleniem naczyń oraz węzłów chłonnych, a nawet zmian krostnych i owrzodzeń. Żerowanie kleszczy może również wywołać ogólnoustrojowe reakcje organizmu i toksykozy, spowodowane wprowadzeniem podczas ukłucia, biologicznie czynnych substancji, znajdujących się w ślinie tych pasożytów. Należy do nich wstrząs i porażenie kleszczowe. Obok bezpośrednich skutków ukłucia kleszcza, występuje także możliwość zakażenia człowieka patogenami powodującymi choroby groźne dla zdrowia, a nawet życia człowieka. Do najczęściej spotykanych chorób wywoływanych przez kleszcze, a jednocześnie najbardziej niebezpiecznych, zaliczamy boreliozę, odkleszczowe zapalenie opon mózgowych i mózgu oraz gorączki plamiste, babeszjozę i anaplazmozę.

Porażenie kleszczowe występuje zarówno u zwierząt jak i u ludzi. Wśród ponad 40 gatunków kleszczy zdolnych do wywoływania porażenia kleszczowego, kilka znajduje się na terenie Polski. Spośród nich człowieka najczęściej atakuje kleszcz pospolity (Ixodes ricinus) i obrzeżek gołębi (Argas reflexus), a rzadziej kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus). Pierwsze symptomy porażenia kleszczowego pojawiają się po ok. 3-7 dniach od ukąszenia. Choroba rozpoczyna się zmęczeniem, brakiem apetytu, silnymi bólami głowy i wymiotami. Następnie dołączają się objawy obustronnego, wiotkiego niedowładu kończyn dolnych, który w ciągu kilku godzin obejmuje tułów, kończyny górne, gardło i twarz. Występują zaburzenia widzenia, trudności w połykaniu i oddychaniu. Dolegliwości po usunięciu kleszcza ustępują zwykle po 1-3 dniach, jednak czasami w przypadku niewydolności mięśni oddechowych może nastąpić śmierć.

Borelioza (syn. borelioza z Lyme, choroba z Lyme, krętkowica kleszczowa)jest przewlekłą chorobą bakteryjną. Do zakażenia dochodzi podczas ukłucia kleszcza lub wtarcia jego wydalin lub fragmentów ciała w miejscu uszkodzenia skóry. W Europie za wywołanie choroby z Lyme odpowiedzialne są trzy genogatunki: Borrelia burgdorferi wywołujące postać stawową, Borrelia afzelii wywołujące zapalenie skóry i chłoniaka limfatycznego skóry oraz Borrelia garinii wywołujące objawy neurologiczne. Wszystkie trzy mogą być przyczyną rumienia wędrującego, który jest pierwszym symptomem choroby. Rumień zazwyczaj pojawia się po ok. 1-3 tygodnia od zakażenia w miejscu ukłucia kleszcza. Najpierw jest to niewielki wykwit lub plamka, która następnie stopniowo powiększa wymiary. Wykwitom rumienia często towarzyszą takie objawy jak: pieczenie, świąd i ból oraz zmęczenie, bóle głowy i mięśni, oraz stany podgorączkowe. Borelioza przebiega w trzech fazach. W stadium pierwszym obok rumienia występuje chłoniak limfocytarny skóry w postaci niebolesnej zmiany o sino-czerwonym zabarwieniu na płatku ucha, sutku lub mosznie. W stadium drugim pojawiają się dalsze zmiany skórne i ostre zmiany zapalne stawów i narządów: serca, ośrodkowego układu nerwowego i obwodowego układu nerwowego. W tej fazie często pojawia się również zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Może także występować zapalenie w obrębie oka, wątroby, jąder i jelit. Stadium trzecie, czyli tzw. późna borelioza, pojawia się od 1 roku do kilku lat po zakażeniu. W tym czasie boreliozy występują przewlekłe zanikowe zapalenia skóry, przewlekłe zapalenia stawów oraz przewlekłe zespoły neurologiczne i psychiatryczne, które w przypadku nie leczenia mogą wywołać trwałe uszkodzenia narządów, a nawet śmierć. Częstość zakażenia kleszczy krętkami Borrelia burgdorferi wywołującymi boreliozę w Europie waha się od kilku do kilkudziesięciu procent. W Polsce stopień zakażenia różni się w różnych regionach. Najczęściej mieści się w granicach od 5,4% do 15%, ale w niektórych środowiskach odsetek zakażonych kleszczy może być znacznie wyższy .

Okleszczowe zapalenie opon mózgowych i mózgu jest wirusową chorobą, która występuje w określonych obszarach w pasie rozciągającym się od Europy Zachodniej, Centralnej i Wschodniej po Syberię i Japonię na kontynencie azjatyckim. Do zakażenia dochodzi w czasie żerowania kleszcza na ciele człowieka lub podczas spożycia mleka lub przetworów mlecznych (np. serów) od zakażonych krów lub kóz. Choroba przebiega w dwóch fazach. Faza pierwsza rozpoczyna się po bezobjawowym okresie trwającym od 4-28 dni, grypopodobnymi objawami. Następnie choroba przechodzi w krótki okres bezobjawowy trwający średnio 8 dni, po czym objawy powracają w drugiej fazie w postaci wysokiej gorączki, zaburzeń świadomości, śpiączki, zaburzeń psychicznych, oczopląsu, światłowstrętu oraz bólów głowy i wymiotów. Choroba może kończyć się trwałymi uszkodzeniami nerwów czaszkowych, rozwojem zespołu parkinsonowskiego, padaczki, stanów depresyjnych, itp. U części osób kleszczowe zapalenie mózgu może przebiegać łagodnie. Najczęstszą postacią choroby jest zapalenie opon mózgowych (u 49% pacjentów) oraz zapalenie opon mózgowych i mózgu (41%). Rzadziej (u 10% pacjentów) rozpoznawane jest zapalenie opon mózgowych, mózgu i rdzenia kręgowego. Objawy zazwyczaj ustępują w ciągu kilku miesięcy, jednak choroba często pozostawia trwałe następstwa - porażenia, zaburzenia równowagi lub zaburzenia neuropsychiatryczne. Wśród krajów europejskich największą częstość występowania TBE stwierdzono w Finlandii - ponad 80 przypadków na 100 tys. mieszkańców w 2000 r. W Polsce w 2006 r. stwierdzono 308 przypadków. W porównaniu do 2005 r. liczba zarejestrowanych zakażeń wzrosła aż o 77%. Podobną tendencję zachorowań obserwuje się także w innych krajach Europy. Odkleszczowe zapalenie opon mózgowych i mózgu przenosi głównie kleszcz pospolity (Ixodes ricinus). Wirusem kleszczowego zapalenia mózgu we wschodniej Polsce zakażonych jest średnio ok. 1,8% kleszczy Ixodes ricinus, a w niektórych siedliskach nawet 4,2%.

Anaplazmoza granulocytarna to choroba o ostrym przebiegu, z gorączką sięgającą 38,5 st.C. Towarzyszą jej bóle mięśniowe, złe samopoczucie i bóle głowy, rzadziej nudności, wymioty, kaszel, dreszcze, pocenie się, bóle stawów i zapalenie spojówek. Jednak większość zachorowań przebiega bezobjawowo. Mimo, iż dotychczas w Europie nie stwierdzono przypadków śmiertelnych to choroba ta może powodować śmierć. Chorobę tą przenoszą głównie kleszcze pospolite. Ich zakażenie patogenem anaplazmozy w województwie lubelskim wynosi 8,9%, w północnej Polsce - 14%, a w środkowej Polsce - ponad 17%.

W Europie babeszjozę wywołuje Babesia divergens i Babesia bovis. Okres wylęgania choroby trwa od 1-6 tygodni po ukłuciu zarażonego pierwotniakiem kleszcza. Przebieg babeszjozy jest ostry lub łagodny, czasem bezobjawowy. Objawy przypominają malarię. Pierwsze symptomy to nieregularne skoki temperatury (do 40 st. C), pocenie się, dreszcze, bóle głowy i mięśni oraz nudności i wymioty, a u osób z obniżoną odpornością często pojawiają się zaburzenia oddechowe, niedokrwistość, niewydolność nerek, a także zaburzenia w funkcjonowaniu wątroby. Odsetek zakażeń kleszczy tym pierwotniakiem w północnej Polsce wynosi 2,3%, a w północno-zachodniej Polsce - od 1,9-16,3%.

Jak postępować z kleszczami?

Profilaktyka w chorobach odkleszczowych opiera się na kilku podstawowych zasadach, których przestrzeganie może skutecznie ochronić człowieka przed zakażeniem patogenami przenoszonymi przez kleszcze i przed bezpośrednimi skutkami pasożytowania tych stawonogów na ciele człowieka.

1. Świadomy wybór miejsc rekreacji
Decydując się na odpoczynek na łonie natury należy wybierać miejsca, w których występowanie kleszczy jest niskie, a tym samym zagrożenie ukłucia mniejsze. Natomiast podczas zabaw i spacerów rekreacyjnych w ewentualnych siedliskach kleszczy trzeba pamiętać, aby unikać ocierania się o roślinność (np. gałązki krzewów czy trawy).

2. Odpowiednie ubranie
Stosowanie odpowiedniego ubioru - długie spodnie i skarpety wywinięte na spodnie oraz koszula z długim rękawem, wpuszczona w spodnie i buty zakrywające stopę zabezpieczą przed przedostaniem się kleszcza do skóry.

3. Staranne oglądanie ubrania i skóry
Po wyjściu z lasu, parku i innych miejsc bytowania kleszczy, należy dokładnie obejrzeć skórę. Kleszcze najczęściej pasożytują pod pachami, w zgięciach kończyn oraz pachwinach. Szczególnie dokładnie należy oglądać dzieci. Ich skóra ma cieńszą warstwę rogową, a ich ruchliwość, powodująca zwiększenie ciepłoty ciała i wzmożoną potliwość, dodatkowo przyciąga kleszcze. U dzieci, w około 70% przypadków, kleszcze lokalizują się na głowie - zazwyczaj na granicy włosów i za uszami.

4. Używanie skutecznych repelentów odstraszających kleszcze
Przed wyjściem z domu warto zastosować repelenty czyli środki ochrony osobistej odstraszające kleszcze. Można je stosować zarówno na ubranie, jak i na skórę. W wyborze preparatu należy zwracać uwagę na długość odstraszającego działania repelentu, która powinna zapewniać ochronę przez planowany okres pobytu w miejscu potencjalnego występowania kleszczy. Długość działania repelentu zależy od rodzaju i stężenia składnika aktywnego zawartego w produkcie. Każdy z tych składników powoduje zablokowanie, bardzo wrażliwych u kleszcza, receptorów czuciowych. W chwili, gdy to nastąpi, zdezorientowany kleszcz nie wyczuwa zbliżającego się potencjalnego żywiciela, a w przypadku dostania się na jego skórę nie podejmuje żerowania. Składniki aktywne charakteryzują się wysoką lotnością, dzięki czemu po zastosowaniu repelentu, tworzy się parowa otoczka działająca na kleszcze odpychająco, a tym samym chroniąca przed ich ukłuciami.

5. Szybka interwencja
W przypadku ukłucia i żerowania kleszcza na ciele należy go jak najszybciej usunąć, ponieważ im dłużej kleszcz jest przyczepiony do skóry, tym większe jest prawdopodobieństwo zakażenia patogenem W celu jego usunięcia należy uchwycić delikatnie pęsetą przyczepionego przy samej skórze pasożyta i wyciągnąć go zdecydowanym ruchem z obrotem około 25 stopniowym. Przy takim ruchu zęby hypostomu (aparatu gębowego kleszcza) stawiają mniejszy opór, dzięki czemu nie ma ryzyka uszkodzenia kleszcza, a tym samym nie ma niebezpieczeństwa wylania na skórę zawartości jego ciała, w której mogą się znajdować drobnoustroje. Po wyjęciu kleszcza miejsce ukłucia należy dokładnie zdezynfekować.

6. Monitorowanie miejsca ukąszenia
Po usunięciu kleszcza należy starannie oglądać miejsce ukłucia, przez co najmniej 30 dni i zwracać uwagę na ewentualne zmiany skórne. Przy zakażeniu krętkami boreliozą w 50-90% przypadków pojawia się rumień wędrujący, przy gorączce plamistej - rana ze strupem lub w miejscu ukłucia kleszcza z towarzyszącym rumieniem podobnym do zmian w boreliozie i powiększeniem okolicznych węzłów chłonnych, a przy anaplazmozie i babeszjozie gorączka powyżej 38 stopni C. W przypadku wystąpienia któregoś z objawów należy jak najszybciej zgłosić się do lekarza.

Na podstawie materiałów